Ngậm ngùi cuốn sách phát hành muộn của họa sĩ Lê Thiết Cương
Hồn phố của Tiếng chợ
Tiếng chợ của Lê Thiết Cương chỉ vỏn vẹn hơn 200 trang, được chia thành hai phần, gồm Mùi Bếp và Nếp Phố. Không miêu tả, ông chỉ chầm chậm và kể cái sự “cảm” như thế nào về những nét đẹp nhỏ nhẹ lẩn khuất trong dòng thời gian, từ nhà ra phố, từ xưa đến nay.
Quan sát bằng đôi mắt của một họa sĩ, ông “nhìn, ngửi, nếm, chạm, nghe…” để rồi kể lại qua những dòng viết.
Vì thế, đọc Tiếng chợ phải chọn khi thong thả, nếu không khó mà cảm được nhịp điệu chậm rãi tỉ mẩn trong đó. Người nhìn cái đẹp ở lớp phấn sen, ở làn khói sen, người nếm ra từng thứ gia vị hợp cách của mỗi món ăn, người tả lại “mùi mẹ”, “hương bếp”, “mùi tết”, tiếng bước chân của chị hàng rong, “tiếng chợ”... thì hẳn nhiên là người sống chậm, theo nghĩa sống sâu và kỹ, như trân quý và nuối tiếc tất thảy mọi thứ đẹp đẽ của đời sống này.
Nhưng không phải Lê Thiết Cương kể để ca ngợi những thứ đắt đỏ và cầu kỳ. Ông nói về miếng cháy, chén nước mắm, gói cốm non đúng mùa bày ở gánh quà rong,... cũng trân trọng như khi nói về tranh của danh họa, bạn bè văn nghệ, một khung cảnh gợi kỷ niệm, một món đồ gốm vừa ý. Tác giả để tâm và muốn kể lại chính là những công phu và cảm xúc tích tụ trong một món ăn, một đồ vật, bầu không khí mà ông cho rằng chính những điều nhỏ nhặt đó làm nên nếp nhà, hồn phố.
Tiếng chợ bộc lộ lối sống của Lê Thiết Cương, thích những thứ thuận theo tự nhiên, thuận theo điều mình hứng thú, nặng tình cảm, dù có ngắn ngủi cũng không hề gì. Ông kể chuyện một cô bạn ở nước ngoài về, được ông mời gói cốm mua ở hàng rong. Cô thấy ngon, vài hôm sau nhờ mua đem đi biếu. Ông nói nhẹ không rằng chẳng dễ mua, vì cái ngon của cốm, cái hay của Hà Nội bởi nó có những gánh hàng rong như vậy. “Không có restaurant nào chuyên bán cốm. Mà đã gọi là quà, ăn quà tức là ăn chơi chơi, tiện gặp thì ăn, ngẫu nhiên mới thú, ăn quà cần gì đúng giờ, làm gì có bữa".
Lê Thiết Cương cho rằng: “Đẹp là một thuộc tính người. Tất nhiên ăn cũng cần học. Học ăn, học nói, học sống sao cho đẹp.” Ông quan niệm - như trích trong bài “Nếp người” - rằng: ‘Cái sự chu toàn, kỹ lưỡng, nề nếp, từ chuyện dưa cà, chuyện rót trà… đó chính là nề nếp, nếp nhà, nếp người”.
Trong chuyện nhà, ông để tâm nhất đến cái bếp, bởi lẽ: “Chuyện bếp cũng là chuyện nhà, chuyện người chứ đâu chỉ chuyện ăn chuyện uống. Phòng khách, phòng ngủ làm gì có thần, chỉ có bếp mới có thần bếp thôi”.
Cốt cách người Kinh Kỳ - Kẻ Chợ
Đọc Tiếng chợ, người ta biết Lê Thiết Cương là hiện đại. Hiện đại không phải ở phá cách hình thức, ở cầu kỳ xếp đặt mà ở cách ông thẩm thấu truyền thống - gói ghém tinh hoa trong từng thao tác đương đại thường nhật. Bởi thế mà tập tản văn về văn hóa - ẩm thực - về “mùi bếp”, “nếp phố” của một vùng Hà Nội, hình như đã vượt ra khỏi không - thời gian địa lý cụ thể để chạm đến những nguyên tắc ứng xử thầm lặng mà bền bỉ trong cốt cách văn hóa Việt. Một hiện đại đến từ truyền thống.
Đọc Tiếng chợ, người ta cũng biết Lê Thiết Cương là tối giản. Cái ăn, cái nói - lời ăn tiếng nói là những đơn vị văn hóa cơ bản của một con người, một vùng đất. Ông thích kiếm tìm dấu hiệu thẩm mỹ ở ngay trong những mảnh đời sống tưởng chừng rời rạc, giản đơn. Một miếng cháy. Một mùa trám. Một bát nước mắm. Một mùi cốm lẫn trong sương. Một làn khói sen mỏng. Một quán cà phê cũ. Một tiếng rao đêm… Một tối giản hẳn đã đến độ nhiêu khê, đến độ “sốt ruột” - nếu cứ lạnh lùng đặt trong cái phong hóa vội mau, gấp ruổi của đời sống tân thời.
Lần giở từng trang, Tiếng chợ như thể là thanh âm đồng đại của một khu chợ cũ Hà Nội, một ngõ nhỏ bị thời gian bỏ quên, một căn bếp ấm thơm mùi phố, cũng có thể là âm vang lịch đại - của một vùng đất kiêu hãnh từng mang danh Thăng Long - Kẻ Chợ “thứ nhất Kinh Kỳ”. Là Hà Nội hôm nay nghe thấy Hà Nội hôm qua. Là con người tân kỳ gặp lại căn cốt của mình trong nếp cũ. Là một người vẽ, đi từ màu sang chữ nhưng chẳng mảy may rời bỏ cái khung khổ tinh thần thâm căn.
Đây không phải một cuốn sách thuần túy ẩm thực, không dạy người ta ăn, càng chẳng dạy người ta nấu. Có lẽ nó chỉ nhã nhặn mời gọi người đọc nhìn sâu vào bên trong mình để thấy một món ăn/ cách ăn/lời ăn đôi khi gọi dậy cả một nền văn hóa để thấy được sự nhẫn nại của cái đẹp chuyên chở một mỹ học nhuần nhị Á Đông.
Lê Thiết Cương trong mắt nhà văn Nguyễn Việt Hà
Nhà văn Nguyễn Việt Hà - một trong những tay tuỳ bút "sáng giá" về Hà Nội, bạn thân của Lê Thiết Cương - kể trong Tiếng chợ họa sĩ viết về uống rượu không nhiều, chỉ dăm ba bài kể đám tửu đồ lê la ngồi quán. Có điều bài nào Cương viết đều nhoi nhói bâng quơ đau, đều âm ẩm mặn chát giống như nước mắt của đàn ông có tuổi. Những khách quen của những quán rượu cũ kỹ của một thời xa vắng ấy, non nửa là thầy của Cương theo cái nghĩa trân trọng nhất. Bởi ở cái thời chữ còn được quý hơn vàng thì bán tự (nửa chữ) đã trong trắng vi sư (thành thầy).
Gọi là quán nhưng chỉ là phòng nhỏ trong ngõ, cũng là lối đi ra sân sau của mấy hộ gia đình. Khách rượu gầy gò râu ria, cứ thỉnh thoảng lại loay hoay ai cầm chén người nấy co rúm lại, nép vào nhau để nhường lối cho mọi người đi lại. Cũng đẹp nhưng tủi quá”. (Tửu chung hữu chuyện). Xin để một lưu ý nhỏ. Chừng một phần tư, (hay còn gọi là một “góc” theo thuật ngữ “cuốc lủi”) của cái đám kẻ sĩ “gầy gò râu ria” đó, đã và rồi sẽ được Hà Nội vinh dự đặt tên phố.
“Một người sinh ra trong một gia đình có truyền thống 6,7 đời ở mạn Hồ Gươm nhưng nhiều khi vẫn không tới được cái gọi là “đẳng cấp Hà Nội”. Phải chăng, Cương là thằng con giai phố cổ theo mọi nghĩa cả xấu lẫn tốt. Là con giai phố cổ cũng chẳng phải vinh dự ghê gớm gì nhưng hình như nó lại là sự mong manh đảm bảo cho cái tạm gọi, “đẳng cấp kẻ chợ”. Mà “Kẻ Chợ” vốn là địa danh chính thức dùng trong một đoạn lịch sử rất dài những khi tự hào nói về Hà Nội. Và cái lời ăn tiếng nói hoặc phong vị ẩm thực của một kinh đô đã rêu phong hơn nghìn năm tuổi, chắc chắn phải là văn hóa”, Nguyễn Việt Hà viết.
